Darowizna a dziedziczenie

W polskim porządku prawnym zasadą jest dziedziczenie praw i obowiązków majątkowych zmarłego. Zgromadzony przez spadkodawcę majątek dzieli się pomiędzy spadkobierców, którym przekazuje się udziały spadkowe w odpowiedniej wielkości. Warto jednak pamiętać, że w skład schedy spadkowej mogą wchodzić jeszcze inne składniki majątkowe, które nie należą do zmarłego w chwili śmierci. W niektórych przypadkach diametralnie zmienia to sytuację spadkobierców.

Czym jest scheda spadkowa i jak ją obliczyć?

Pojęcie schedy spadkowej nie posiada swojej definicji legalnej. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego jest to odziedziczony po kimś majątek. Art. 1039 k.c. rozszerza zakres tego pojęcia w przypadku dziedziczenia ustawowego. Jeśli dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, nakazuje zaliczać do schedy nie tylko należny spadkobiercy udział spadkowy, ale również otrzymane od spadkodawcy zapisy windykacyjne i darowizny. Z kolei art. 1042 k.c. reguluje sposób zaliczania wspomnianych składników majątkowych na schedę spadkową. Zgodnie z tym przepisem, wartość darowizn i zapisów windykacyjnych należy doliczyć do całego spadku lub do tej części, która podlega podziałowi między spadkobiercami. Oznacza to, że dokonane przez spadkodawcę darowizny oraz zapisy windykacyjne powiększają wartość wszystkich udziałów spadkowych proporcjonalnie do ich wielkości.

Niezależnie od dokonanych w ten sposób obliczeń, obdarowani oraz zapisobiercy windykacyjni zachowują przekazane im darowizny oraz zapisy windykacyjne. Jeżeli wartość tych przysporzeń jest mniejsza niż należny im udział spadkowy, otrzymują ponadto odpowiednią część spadku. W przeciwnym zaś razie zachowują jedynie darowiznę lub zapis windykacyjny i nie dostają nic z pozostawionego przez spadkodawcę majątku. Nie są przy tym zobowiązani do zwrotu nadwyżki, w przypadku gdy wartość przysporzenia przewyższa wartość należnego im udziału spadkowego. Co istotne, art. 1041 k.c. stanowi, że dalszy zstępny jest zobowiązany do zaliczenia darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego, natomiast zgodnie z art. 1043 k.c. w określonych przypadkach tak samo jak darowizny i zapisy windykacyjne będą traktowane koszty wychowania i wykształcenia.

Ratio legis zaliczania na schedę darowizn i zapisów windykacyjnych

Należałoby się zastanowić, jaki jest cel wprowadzania podobnej regulacji do systemu prawnego i jak wpływa ona na proces dziedziczenia ustawowego. Najczęściej jako ratio legis art. 1039 k.c. podaje się dążenie do równego traktowania wszystkich dzieci spadkodawcy (E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, wyd. II, red. J. Gudowski, Warszawa 2017, art. 1039.). Często podkreśla się, że przepis ten ma wyrównywać dysproporcje pomiędzy spadkobiercami (A. Kidyba, E. Niezbecka [w:] A. Kidyba, E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV, Warszawa 2015, art. 1039., J. Ciszewski, J. Knabe [w:] K. Jędrej, G. Karaszewski, P. Nazaruk, B. Ruszkiewicz, G. Sikorski, A. Stępień-Sporek, J. Ciszewski, J. Knabe, Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II , Warszawa 2014, art. 1039.). W doktrynie pojawiają się jednak także głosy krytyczne wobec wspomnianej regulacji. Podnosi się, że art. 1039 k.c. stanowi odstępstwo od zasady respektowania woli spadkodawcy (M. Fras, Dział spadku. Uwagi de lege lata i de lege ferenda, Rejent 2006, nr 2, s. 19.). Rzeczywiście przepis ten może w pewnym sensie stanowić “pułapkę” dla niezorientowanego spadkodawcy, który w momencie dokonywania darowizny lub sporządzania zapisu windykacyjnego nie jest świadomy jego istnienia. Zazwyczaj w doktrynie zakłada się jednak, że darowizny i zapisy windykacyjne powstają z zamiarem ich późniejszego zaliczenia na poczet przyszłego spadku. Konsekwencją przyjęcia takiej regulacji jest powiększenie udziałów spadkobierców, którzy nie otrzymali wymienionych w art. 1039 przysporzeń. Wobec tego przyznaje im się większą część majątku pozostawionego przez spadkodawcę. Przepis ten działa jednak na niekorzyść spadkobierców obdarowanych przez spadkodawcę za jego życia oraz zapisobierców windykacyjnych.

Art. 1039 k.c. a respektowanie woli spadkodawcy

Warto zauważyć, że przepisy dotyczące zaliczania darowizn i zapisów windykacyjnych na schedę spadkową mają charakter dyspozytywny. W konsekwencji spadkodawca może podjąć decyzję o wyłączeniu ich stosowania w stosunku do danej czynności. Również okoliczności mogą przesądzić o niezaliczaniu darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę, np. jeżeli darowizna została dokonana  długo przez działem spadku. Kodeks dopuszcza jednak także zastosowanie art. 1039 k.c. w stosunku do spadkobierców innych niż wspomniani w tym przepisie zstępni oraz małżonek, jeżeli taka jest wola spadkodawcy. Co więcej, zastosowanie art. 1039 k.c. zależne jest także od spadkobierców, gdyż sąd dokonuje zaliczenia danego przysporzenia tylko na wniosek jednego z nich. (G. Karaszewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, Warszawa 2022, art. 1039.). Co istotne, inaczej ustawodawca uregulował kwestie związane z wyliczaniem zachowku. Przy ustalaniu jego wartości zawsze bierze się pod uwagę darowizny oraz zapisy windykacyjne.

Przysporzenia pod tytułem darmym podlegające i niepodlegające zaliczeniu

Ustawodawca wyraźnie wyłącza z zakresu zastosowania art. 1039 k.c. drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte. Bardziej szczegółowe zasady dotyczące zaliczania konkretnych przysporzeń na schedę spadkową ukształtowało jednak orzecznictwo. Przykładowo:

1. darowizna dokonana przez spadkodawcę za zgodą jego małżonka, w przypadku gdy małżonek ten nie należy już do kręgu spadkobierców ustawowych podlega zaliczeniu w wymiarze połowy darowanej kwoty (Postanowienie SN z 17.09.2020 r., I CSK 619/18, LEX nr 3151029.);
2. gospodarstwo rolne przekazane spadkobiercy (następcy) w drodze umowy zawartej na podstawie art. 52 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin nie podlega zaliczeniu (Uchwała SN z 7.02.2014 r., III CZP 114/13, OSNC 2014, nr 12, poz. 118.);
3. świadczenie pomocy rodzinnej w formie pracy przy rozbudowie domu nie stanowi darowizny podlegającej zaliczeniu na schedę spadkową (Postanowienie SN z 6.03.2002 r., V CKN 876/00, LEX nr 55164.);
4. nie podlegają zaliczeniu darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz małżonka przed zawarciem z nim małżeństwa (Uchwała SN z 14.06.1977 r., III CZP 42/77, OSNC 1977, nr 12, poz. 234.).
5. dokonana przed spadkodawcę cesja praw wynikających z umowy podlega zaliczeniu na schedę spadkową (Postanowienie SN z 23.11.2012 r., I CSK 217/12, LEX nr 1284691.);
6. objęcie w posiadanie części nieruchomości spadkowej, następnie uwłaszczonej, zalicza się na schedę spadkową, jeżeli objęcie w posiadanie tej nieruchomości nastąpiło w okolicznościach wskazujących, że chodzi o objęcie w posiadanie na poczet schedy (Postanowienie SN z 23.10.1975 r., III CRN 281/75, OSNC 1976, nr 10, poz. 212.);
7. wypłata środków zgromadzonych przez spadkodawcę na rachunku oszczędnościowym, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej przez bank na polecenie spadkodawcy (posiadacza rachunku) na podstawie art. 56 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe nie podlega zaliczeniu na schedę spadkową (Uchwała SN z 27.04.2022 r., III CZP 57/22, LEX nr 3340120.).